استاندارد حسابداری شماره 4 – بدهی‌های احتمالی و دارایی‌های احتمالی

استاندارد حسابداری شماره 4 با عنوان حسابداری ذخایر، بدهی‌های احتمالی و دارایی‌های احتمالی، تیرماه 1385 و توسط مجمع سازمان حسابرسی تصویب شده است و این استاندارد حسابداری جایگزین استاندارد حسابداری شماره 4 به‌عنوان حسابداری پیشامدهای احتمالی مصوب سال 1379 است و همچنین مفاد و موارد اجرایی مربوط به این استاندارد حسابداری، در مورد تمام‌صورت‌های مالی که دوره مالی آن‌ها از تاریخ یکم فروردین‌ماه 1385 به بعد شروع می‌شود، قابل‌اجرا است.

به‌علاوه تمام واحدهای تجاری در جهت حسابداری ذخایر، بدهی‌های احتمالی و دارایی‌های احتمالی، ملزم به استفاده از استاندارد حسابداری شماره 4 بوده، مگر در مواردی که کاربرد و استفاده از آن‌ها استثنائاتی را شامل می‌شود.

ازاین‌رو از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• قراردادهایی که به‌موجب آن هیچ‌کدام از طرفین به تعهدات خود عمل نکرده‌اند یا طرفین قرارداد به بخشی از مفاد قرارداد متعهد بوده و این نکات انجام شده است. البته این امر بیشتر در مواردی رخ می‌دهد که عمل به قرارداد، زیان‌بار باشد.
• موضوعات دیگری که مشمول سایر استانداردهای حسابداری است.

به‌عبارت‌دیگر چنانچه یک واحد تجاری، در ارتباط با استانداردهای حسابداری، نوع خاصی از ذخایر، بدهی‌های احتمالی و دارایی‌های احتمالی را مدنظر قرار دهد، آن واحد تجاری ملزم به استفاده از همان استاندارد است.

به‌عنوان‌مثال اگر یک واحد تجاری قصد انجام چنین کاری داشته باشد، از موارد خاص استفاده از ذخایر، در استانداردهای زیر می‌تواند استفاده کند.

• قراردادهای بلندمدت که به استاندارد حسابداری شماره 9 با عنوان حسابداری قراردادهای بلندمدت مربوط است.
• اجاره‌ها که به استاندارد حسابداری شماره 21 با عنوان حسابداری اجاره‌ها مربوط است. البته به دلیل اینکه استاندارد حسابداری اجاره‌ها، مشمول اجاره‌های عملیاتی زیان‌بار نمی‌شود، در این موارد بیشتر کاربر دارد.
• فعالیت‌های بیمه عمومی که به استاندارد حسابداری شماره 28 با عنوان فعالیت‌های عمومی بیمه مربوط است.

هدف و دامنه کاربرد استاندارد حسابداری شماره 4

همان‌طور که در قسمت بالا به آن اشاره کردیم، این استاندارد باید توسط تمامی واحدهای تجاری در جهت حسابداری ذخایر، بدهی‌های احتمالی و دارایی‌های احتمالی مورداستفاده قرار بگیرد.

همچنین به‌طورکلی هدف استفاده از استاندارد حسابداری شماره 4، اطمینان از به‌کارگیری معیارهای شناخت و مبانی اندازه‌گیری مناسب در ارتباط با ذخایر، بدهی‌های احتمالی، دارایی‌های احتمالی و نیز افشای اطلاعات کافی در یادداشت‌های توضیحی برای درک بهتر ماهیت، زمان‌بندی و مبالغ آن‌ها توسط اشخاصی است که صورت‌های مالی را مورد بررسی قرار می‌دهند.

البته لازم به ذکر است در مواردی در استاندارد حسابداری شماره 4 با بعضی از مبالغ مانند ذخیره رفتار می‌شود که مربوط به شناخت درآمد است. ازاین‌رو در مواردی که یک واحد تجاری، در ازای دریافت حق اشتراک، خدمات تعمیر خودرو به مشتریان خود ارائه می‌کند، به‌هیچ‌عنوان این استاندارد حسابداری به شناخت درآمد مربوط نیست.

بر همین اساس در چنین شرایطی، استاندارد حسابداری شماره 3 با عنوان درآمد عملیاتی، به شرایط شناخت درآمد مرتبط بوده و استفاده از آن راهکارهایی عملی در جهت به کارگیری معیارهای شناخت درآمد پیش روی شما قرار می‌دهد. ضمناً استفاده از استاندارد حسابداری شماره 4 هرگز منجر به تغییر الزامات استاندارد حسابداری شماره 3 نمی‌شود.

به‌علاوه منظور از ذخایر در این استاندارد حسابداری ذخایر، بدهی‌های احتمالی و دارایی‌های احتمالی، بدهی‌هایی است که زمان تسویه یا تعیین مبلغ آن‌ها، با ابهامات قابل‌توجهی مواجه است و اقلامی مانند کاهش ارزش دارایی‌ها و مطالبات مشکوک‌الوصول را شامل می‌شود.

ضمناً در ارتباط با دیگر موارد کاربرد استاندارد حسابداری شماره 4، امکان ذخیره تجدید ساختار (شامل عملیات متوقف شده) است.

درواقع زمانی که تجدید ساختار بر اساس تعریف عملیات متوقف شده است، برطبق استاندارد حسابداری شماره 6 (گزارش عملکرد مالی)، موارد افشای بیشتری ضرورت دارد.

هرکدام از اصطلاحات استاندارد حسابداری شماره 4 به چه معنی نیست؟

• ذخیره

همان طور که در ابتدای متن به آن اشاره کردیم، بدهی‌هایی است که زمان تسویه یا تعیین مبلغ آن‌ها، با ابهامات قابل توجهی مواجه است و اقلامی مانند کاهش ارزش دارایی‌ها و مطالبات مشکوک الوصول را شامل می‌شود.

• بدهی

درحقیقت بدهی، تعهد انتقال منافع اقتصادی یک واحد تجاری، ناشی از معاملات یا سایر رویدادهای گذشته است.

• رویداد تعهدآور

به مجموعه‌ای از رویدادها گفته می‌شود که تعهدی یا عرفی ایجاد می‌کند و هر واحد تجاری ملزم به تسویه هر یک از آن‌ها است.

• تعهد قانونی

تعهدی ناشی از قراردادها یا الزامات قانونی است.

• تعهد عرفی

به تعهدی گفته می‌شود که ناشی از اقدامات واحد یک تجاری، بر اساس و باتوجه‌به نحوه عملکرد خود درگذشته است که سیاست‌های اعلام شده یا آیین‌نامه‌های جاری کاملاً مشخص، به افرادی بسیاری نشان داده است که این واحد تجاری می‌تواند، مسئولیت‌های خاصی می‌تواند بپذیرد.

• بدهی احتمالی

الف) بدهی احتمالی به طور معمول تعهدی غیرقطعی است که از رویدادهای گذشته یک واحد تجاری ناشی می‌شود و همچنین وجود آن تنها بر اساس وقوع یا عدم وقوع یک یا چند رویداد نامشخص آتی که اصلاً در کنترل یک واحد تجاری قرار ندارد، تأیید می‌شود.

ب) یا به عبارتی دیگر بدهی احتمالی، تعهدی فعلی ناشی از رویدادهای گذشته یک واحد تجاری است که بنا به دلایل زیر هرگز نمی‌توان آن را شناسایی کرد:

1- خروج منافع اقتصادی برای تسویه تعهد محتمل نیست.

2- مبلغ تعهد را نمی‌توان با قابلیت اتکای کافی اندازه‌گیری کرد.

• دارایی احتمالی

دارایی احتمالی، همان‌طور که از نام آن پیدا است، یک دارایی غیرقطعی بوده که ناشی از رویدادهای گذشته است و تنها وجود آن از طریق وقوع یا عدم وقوع یک یا چند رویداد نامشخص آتی که اصلاً در کنترل یک واحد تجاری قرار ندارد، تأیید می‌شود.

• قرارداد زیان‌بار

درواقع به قراردادی گفته می‌شود که مخارج غیرقابل‌اجتناب آن برای عمل به تعهدات ناشی از قرارداد، بیش از منافع اقتصادی مورد انتظار آن قرارداد است.

• تجدید ساختار

به برنامه‌ای گفته می‌شود که اغلب توسط مدیران یک واحد تجاری، طراحی و کنترل می‌شود و همچنین یک واحد تجاری می‌تواند با اجرای این برنامه، در دامنه و شیوه انجام فعالیت‌های خود تغییرات مهمی ایجاد کند.

در استاندارد حسابداری شماره 4 ذخایر چه تفاوت‌هایی با سایر بدهی‌ها دارد؟

در استاندارد حسابداری شماره 4 ذخایر را می‌توان از سایر بدهی‌ها مانند حساب‌های پرداختی تجاری و سایر حساب‌ها و اسناد پرداختی متمایز کرد، زیرا در‌مورد زمان تسویه‌ها مبلغ آن ابهام وجود دارد. حساب‌های پرداختی تجاری، بدهی بابت کالاها و خدمات دریافت شده‌ای است که صورت‌حساب آن دریافت گردیده یا با فروشنده در مورد مبلغ و زمان پرداخت ما به‌ازای آن توافق شده است.

بنابراین وجه تمایز اصلی حساب‌های پرداختی تجاری با ذخایر این است که مبلغ آن باتوجه‌به صورت‌حساب و زمان پرداخت آن نیز از طریق توافق با فروشنده مشخص می‌گردد. گروهی دیگر از بدهی‌ها بابت کالاها یا خدمات دریافت شده‌ای است که صورت‌حساب آن دریافت نشده یا به طور رسمی با فروشنده در مورد مبلغ و زمان تسویه آن توافق نشده است.

در بعضی موارد برای تعیین مبلغ یا زمان تسویه بدهی‌هایی از قبیل بدهی مربوط به آب و برق مصرف شده تا پایان دوره مالی که صورت‌حساب آن هنوز دریافت نشده است و نیز بدهی‌های دیگری از قبیل مالیات عملکرد، انجام برآورد لازم است، اما میزان ابهام دررابطه‌با این بدهی‌ها به‌مراتب کمتر از ذخایر است.

سخن آخر

به‌عنوان نتیجه‌گیری و سخن پایانی باید به این نکته نیز باید اشاره کنیم که در استاندارد قبلی با عنوان پیشامدهای احتمالی، ایجاد بدهی یا کاهش دارایی ناشی از رویدادهای آتی به سه دسته محتمل، ممکن و بعید تقسیم می‌شد و این موارد (استانداردهای حسابداری ایران)

در استاندارد جدید و استاندارد حسابداری شماره 4 با عنوان استاندارد حسابداری ذخایر، بدهی‌های احتمالی و دارایی‌های احتمالی، به ذخیره و تعهدات ممکن و بعید به بدهی‌های احتمالی تبدیل شده است.